Lenf ve Ödem Tedavisi
LENF ÖDEM VE TEDAVİSİ
Lenfatik sistem nedir?
Lenf sistemi; lenf damarları, lenf kılcalları, lenf hücreler, lenf nodülleri, bademcikler, timüs bezi ve dalaktan oluşuyor. Vücudu oluşturan hücreler bir sıvı ortamında bulunuyor. Bu sıvının içinde, hücreler için gerekli olan besin ve oksijen bulunuyor. Hücreler, ihtiyaç duydukları maddeleri aldıktan sonra atık maddeleri bu ortama bırakıyor. Bu atıklar, lenf sıvısı içinde taşınıyor ve lenf nodüllerinde süzüldükten sonra temiz lenf sıvısı olarak dolaşıma katılıyor. Dolayısıyla lenfatik sistem; bağışıklık sistemiyle beraber çalışarak, vücut savunmasında koruyucu filtre görevi gören bir sistem olarak tanımlanıyor.
LENFÖDEM Nedir?
Lenfödem, lenfatik sistemdeki bozukluktan dolayı hücreler arası sıvıda meydana gelen artış olarak tanımlanıyor. Hangi nedenle olursa olsun lenfatik sistem düzgün bir şekilde çalışmıyorsa veya damarlar uygun bir şekilde sıvıyı drene edemiyorsa, dokular içinde sıvı birikebiliyor. Biriken sıvı miktarı lenfatik sistemin taşıma kapasitesinden büyükse lenfödem oluşuyor.
Lenfödem evreleri neledir?
Lenfödem dört aşamada sınıflandırılır;
LENFÖDEMİN KLİNİK EVRELERİ
Evre-0: Ödem yoktur.Doku normaldir.
Evre-1: Ödem belirgindir,yumuşak ve hissedilir.Kompleks boşaltıcı fizyoterapiden en iyi sonuç alınacak evredir.
Evre-3: Ödem belirgindir. Cilt serttir.Ödemi azaltmak için tedavi sırasında özel fibrotik tutuşlar uygulanır.
Evre-4: Çok ciddi bir dönemdir. Geri dönüş çok zordur
Evre 1: Şişlik minimal seviyededir veya parmak ile basıldığında deride iz bırakmaz. Kişi sıvı birikimi ve fibrotik değişikliklerden dolayı ağırlık hissi duyar.
Evre 2: Gözle görülür belirgin ödem vardır. Ödem geri dönüşümlüdür, basınç uygulaması ile veya yüksekte tutulduğunda iner. Bu nedenle hasta sabah uyandığında şiş olan kolunun veya bacağının normal hale geldiğini görür. Deriye parmak ile basıldığında çukurluk oluşur.
Evre 3: Ödem kendiliğinden inmez. Orta derecede şişlik vardır. Doku sert ve kalınlaşmıştır.
Evre 4: Cilt daha derin tabakalarına kadar etkilenmiştir ve serttir. Kalıcı yapısal değişiklikler ve bozukluklar görülür. Bu evreye fil hastalığı (lymphostatic elephantiasis) adı verilir.
Ciltte çatlaklar, yaralar oluşur ve bakterilerin bu çatlaklardan içeri girerek enfeksiyona neden olma riski artar. Yaralardan lenf sıvısı dışarı sızar.
LENFÖDEM GÖRÜLEN DURUMLAR
Kadınlarda Meme Kanseri sonrası lenf düğümlerinin cerrahi veya radyoterapi nedeniyle zarar görmesi kolda lenfödem gelişmesine neden olabilir.
Doğuştan lenf düğümleri veya lenf yollarındaki yetersizlik nedeniyle bacaklarda lenfödem gelişebilir. Bu ödem ileri boyutlara ulaşabilir( Elephantiasis-Fil Hastalığı). Lenfödem çoğunlukla ileri yaşlarda ortaya çıkar, ancak doğumdan itibaren de görülebilir.
Hangi belirtileri veriyor?
Lenfödem belirtileri, ilk olarak el ve ayakların üst taraflarında görülüyor. Kol ve bacak ağrılarında artış söz konusu oluyor. Bu bölgelerde cilt gergin ve sert hale geliyor. El veya ayaklarda duyu bozuklukları ve eklem sertlikleri görülebiliyor. Dirsekte veya dizin arkasında gerginlik ve hassasiyet oluşabiliyor.
Nedenleri neler?
- Radyoterapi uygulaması
- Cerrahi müdahale
- Travma
Tümöral bozukluk sonucu lenf yollarının tıkanması veya kesintisini takiben ilgili bölgede de (kol veya bacak) lenfödem gelişebiliyor
LENFÖDEMİN TEDAVİSİ
Lenfödem tedavisi iki aşamalı olarak yapılır. İlk olarak fizik tedavi uygulanır. Son olarak da cerrahi müdahale ile yapılmaktadır.
Fizyoterapi: Fizyoterapi tekniği ile lenf sıvısının boşaltılması sağlanır. Bu teknik elle uygulanan bir tedavi yöntemidir. Lenfli bölgeye mesaj terapisi uygulanarak bölgedeki lenf sıvısı boşaltılır. Arından bölgeye kompresyon uygulanarak hastanın kas aktivitesinin artması sağlanır.
Kompresyon: Lenfödem tedavisinin ikinci aşamasıdır. Kompresyon terapisinde bölgeye basınç uygulaması yapılır. Bu sayede bölgenin iyileşmesi hızlandırılmış olur.
Günümüzde lenfödemin tedavisi yapılabilmektedir. Doğuştan ya da sonradan oluşmuş lenfatik sistemin yapısal bozukluğunu gidermek mümkün değildir. Ancak lenfödemi ortadan kaldırmak ve tekrar oluşmasını önlemek mümkündür.
Kompleks Fiziksel Terapi (C.P.T) lenfödem tedavisinde en başarılı yöntemdir. Bu tedavinin içeriği şunlardır;
Ödemli cildin temiz ve nemli tutulması
Tüm vücuda elle yapılan özel lenf drenajı
Drenajdan sonra şiş kol veya bacağın özel bandaj sistemi ile sarılması
Terapi kürünün sonunda ölçülere uygun basınçlı giysi giyilmesi
Hastanın kendisine verilen masaj, egzersiz, bandajlama ve basınçlı giysinin giyilmesi ile tedavinin devamının sağlanması
Tedavi süresi hastalığın ciddiyetine göre 2 ila 8 hafta arasında değişebilmektedir
NE ZAMAN GELİŞİR?
* Cerrahiden hemen sonra hafif şişlik görülebilir. Şişlik hızlı bir şekilde iyileşir.
* Cerrahi-radyoterapiden 6-8 hafta sonra gelişen tip, daha yavaş iyileşir.
* En yaygın olan, aylar ya da yıllar içinde yavaş gelişen tiptir.
Lenf bezlerinin cerrahi olarak çıkarılması risk artışına neden olur. Unutulmaması gereken nokta; koltuk altı bezinden yapılan biyopsi (sentinel nod biyopsi) ile tedavi planlanmış olsa bile şişme riski vardır. Radyoterapi sırasında şişlik olabilir veya olan şişlik artabilir.
BELİRTİLERİ NELERDİR?
Kolda sıkışma ya da dolgunluk hissi, ağrı, ağırlık, karıncalanma, şişlik ve kızarıklık, kol, el ve el bileğinde hareket zorluğu, saat, yüzük ya da bileziğin sıkması, deride gerginlik hissi, buna bağlı sıkıntı ve huzursuzluk.
Yavaş yavaş şiştiğinde ölçüm yapılmadıkça, hasta, hasta yakınları veya doktor tarafından fark edilmeyebilir. Gözle fark edildiğinde çap farkı tedavi edilmesi gereken düzeye gelmiş olabilir.
Tedavi edilmezse:
• lenfödem kötüleşir,
• bakterial ve fungal enfeksiyonlar gelişebilir,
• kol ve gövdedeki büyüme sonucu fonksiyon bozuklukları ortaya çıkar,
• hayat kalitesinde azalma olur.
Değerlendirmede dikkat edilecek hususlar:
-Hastada akut enfeksiyon durumu
-Kardiyak ödem
-Akut venöz yetmezlik
-Malignite belirtileri
-Yaşa bağlı gelişebilecek problemler(arterioskleroz vb)
-Ödem durumu, sertliği
-Cilt rengi
-Geçirmiş olduğu cerrahiler
-Kullandığı ilaçlar
Bu hususlarla ilgili herhangi bir problem görüldüğü taktirde mutlaka doktor ile görüşülüp sorun ortadan kalktıktan sonra tedaviye devam edilir.
İLAÇ İLE TEDAVİSİ VAR MI?
Tüm dünyada yapılan çalışmalarda lenfödem tedavisinde ilacın etkin olduğuna dair olumlu sonuçlar bulunamamıştır. Bu nedenle tedavi kılavuzlarında ilaç kullanımı önerilmemektedir.
Her durumda doktorunuza danışmadan tedavide değişiklik yapmayın!
* DENGELİ, AZ TUZLU, YÜKSEK LİFLİ BESLENME ŞEKLİNİ SEÇİN
* KİLONUZU KORUYUN (Kilo arttıkça lenfödem riski artar)
* KOLUNUZU DARBE, BASI, ENFEKSİYON ve YARALANMALARDAN KORUYUN
* DÜZENLİ EGZERSİZ YAPIN AMA YORULMAYIN (AZ – SIK TEKRAR YAPIN)
Cilt Bakımı ve Eğitimi
Kronik lenfödemde cilt kuru, çatlamış ve enfeksiyonlara yatkın durumdadır. Lenfödem kliniğine başvuran hastaların %80’i lenfödem ve/veya cilt bakımı konusunda herhangi bir eğitim almadıklarını ifade etmektedirler. Tedavi edilmeyen kronik lenfödemde yıllar içinde deride kalınlaşma (pakidermi), deri papillalarında warta benzer oluşum (papillomatozis) ve lenfostatik hiperkeratoz (keratinizasyon) gibi cilt değişiklikleri gelişir.
Derideki kuruluk su kaybı ile ciltteki nötral nemlendirici faktörlerin (üre) ve lipidlerin azalmasına bağlıdır. Tedavi yöntemleri olarak uygulanan manuel lenfatik drenaj, kompresyon bandajları ve bası giysileri deride ek stres oluştururlar ve doğal koruyucu tabakanın yıkımını hızlandırırlar.
Lenfödemde cilt bakımı ile ilk bilgiler 1892’de Winiwarter tarafından tanımlanmış ve en az diğer tedaviler kadar önemli olduğu vurgulanmıştır. Derinin elastikiyeti ve neminin korunması için koruyucu asit tabakaya zarar veren sabunun kullanılmaması önerilmiştir. Hafif sabun içermeyen nötral pH’lı vücut kremleri önerilmektedir.
KOMPLEKS BOŞALTICI FİZYOTERAPİNİN 4 AŞAMASI
1- Hijyen ve topical ürünlerle cilt bakımı
2- Manual Lenf Drenajı,MLD: Manuel lenf drenajı,lenfatik yollar üzerinde boşaltım ve tekrar kompresyon yapan özel manuel hareketleri içerir.Bunu uygulayan fizyoterapistler bu konuda özel eğitim almışlardır. Manuel lenf drenajı:
Lenf sisteminin eller ile manüple edilerek, bloke olmuş sıvının serbest akışının sağlanması tekniği ve elle uygulanan özel bir yöntem. Ödemli bölgeden lenf sıvısının alınıp vücudun çalışan bölgelerindeki lenf nodüllerine transferi amaçlanıyor. Manuel lenf drenajı derinin tam altındaki yüzeyel lenf damarlarına hafif basınç uygulaması ile yapılıyor. Manuel lenf drenajı dolaşıma etkisi olmayan diğer terapötik masaj teknikleriyle karıştırılmamalı. Diğer masaj teknikleri lenfödem için faydalı olmadığı gibi zararlı da olabiliyor.
3- Kompresyon: MLD ‘yi takiben kol ve bacaklara lenfödem tedavisi için özel üretilmiş bandajlarla kompresyon tedavisi uygulanır.Bu bandajların basınç ayarlaması çok önemlidir.Tedavi süresinin sonunda kol normal veya normale yakın bir duruma geldiğinde ,hastaya kompresyon çorabı verilir(koruma fazı).
Kompresyon bandajı:
Manuel lenf drenajından sonra aktive olmuş lenf sisteminin etkinliğini koruma amaçlı yapılan özel bir bandajlamadır. Yapılan bandajlamada basıncın en uçtan itibaren çok dengeli şekilde ayarlanması gerekiyor. Kısa çekişli ve elastik olmayan bandajlar, basınç ayarlanması için yün sargılar kullanılıyor. Bu bandajların görevi; kas aktivasyonu sırasında yüksek basınç, istirahat halinde ise düşük basınç uygulaması nedeniyle lenf sıvısının etkilenmiş uzuvda tekrar birikmesini önlemek. Diğer bandaj şekillerinin lenfödem için oldukça zararlı olduğu bilindiğinden kullanılması önerilmiyor
4-.Egzersiz: Hastada bandaj sarılı iken verilecek egzersizler kas eklem pompası dediğimiz yapıyı daha etkin hale getirerek lenf sıvısının daha hızlı drene olmasını sağlar.Hasta çok yorulmadan fizyoterapistinin verdiği uygun egzersizleri gün içerisinde belirli aralıklarla yapmalıdır.
Tedavi süreci ikiye ayrılır:
1.Boşaltma fazı
2.Koruma fazı
Boşaltma fazı sürecinde hastanın günlük düzenli tedaviye alınması şarttır. Manuel lenf drenajı ve kompresyon bandajı bu faz boyunca her gün yapılmalıdır.
Koruma fazında kişiye özel kompresyon çorapları yaptırılır ve kullanımı hakkında bilgi verilir. Hastaya dikkat etmesi gereken hususlar ve öneriler anlatılır. Bu süreç çok önemlidir.Çünkü boşaltılan lenf sıvısının tekrar dokuya dolmaması bakımından hasta çok dikkatli olmalıdır.
ÖNERİLER:
-Etkilenmiş tarafla çok ağır eşya taşımayın ve ağır işler yapmayın
-Enfeksiyon riskini arttıracak yaralanmalara karşı çok dikkat edin
-Sütyenler, göğüs kafesinin çevresinde ve omuzlar üzerinde sıkı olmamalıdır. Geniş omuz askısı kullanın ve eğer ihtiyaç varsa askının altına biraz pamuk pet yerleştirin
-Giydiğiniz kıyafet lastiklerinin cildinizi kesmemesine dikkat edin
-Tırnak keserken dikkat edin etinizi kesmeyin
-Manikür yaptırmayın
-Kuaförde omzunuza sıcak uygulama yaptırmayın(perma yaptırırken)
-İstenmeyen tüylerin alınmasında elektrikli traş makinası kullanın
-Alerji yapacak malzemeler kullanmayın
-Sıkı mücevherler kullanmayın
-Sıcağa karşı dikkatli olun(uzun süreli direk güneş ışığı, sauna vb)
-Tatillerde sıcak ve tropikal bölgeleri tercih etmeyin
-Uçakla seyahat sırasında mutlaka kompresyon bandajı ya da kompresyon çorabı kullanın
-Spor yaparken omzunu fazla gerecek egzersizlerden uzak durun
-Böcek sokmalarına ve ısırıklarına dikkat edin
-Kilonuza dikkat edin(ani kilo vermeyin ve kilo almayın)
-Yeterli vitamin alın
-Etkilenmiş taraftan kan aldırmayın, tansiyon ölçtürmeyin, kolunuzdan iğne yaptırmayın
-Enfeksiyon belirtisi(ateş, kızarıklık, ağrı, hareket kaybı vb) durumlarında geç kalmadan doktorunuza başvurun
-Sigara KESİNLİKLE içmeyin
-Kolunuzu en az ayda bir kez ölçün ya da fizyoterapistinize ölçtürün
-Kompleks boşaltıcı fizyoterapi sonrası normale yakın hale gelmiş lenfödemli kola hasta dikkat edilmediği takdirde tedavi sürecinin başına dönülebilir.